Zdrowie psychiczne dzieci. Gdzie szukać pomocy i jak działa system wsparcia?

Okres wakacyjny, często utożsamiany z odpoczynkiem i radością, dla wielu dzieci i nastolatków jest także czasem wzmożonego poczucia samotności, zagubienia i bezradności. Brak codziennego kontaktu ze szkołą, nauczycielami i rówieśnikami powoduje, że problemy dzieci stają się „niewidoczne” dla systemu.

Zgłoszenia do Dziecięcego Telefonu Zaufania Rzecznika Praw Dziecka (800 12 12 12) wskazują na nasilenie emocjonalnych trudności właśnie w czasie letniej przerwy. Dopiero powrót do szkoły – mimo że długo wyczekiwany – często wiąże się z ogromnym stresem. Aż 73% uczniów wracających do szkół po pandemii deklarowało stres, a 52% wskazywało wyłącznie negatywne emocje z tym związane. Według raportu UNICEF „Prawa dziecka w Polsce 2024”, 7 na 10 dzieci jako główne źródło stresu wskazuje szkołę.

Skala problemu – liczby, które niepokoją

Z badań przeprowadzonych w ramach projektu EZOP II wynika, że co ósme dziecko w wieku 7-17 lat doświadcza zaburzeń psychicznych, co oznacza ponad pół miliona dzieci wymagających specjalistycznego wsparcia. Inne badanie, zlecone przez Rzecznika Praw Dziecka, wykazało, że co siódme dziecko przeżywa niezadowolenie ze swojego życia w stopniu zagrażającym jego zdrowiu psychicznemu, a połowa młodych ludzi nie akceptuje siebie.

Szczególnie alarmujące są dane dotyczące prób samobójczych: w latach 2012-2021 średnio na każdą 28-osobową klasę przypadało dwoje uczniów po próbie samobójczej. W samym 2021 roku odnotowano od 12 700 do 25 400 prób odebrania sobie życia przez osoby poniżej 18. roku życia.

System wsparcia – trzy poziomy referencyjne

W odpowiedzi na kryzys zdrowia psychicznego młodych ludzi, od 2018 roku w Polsce wdrażany jest model środowiskowej opieki psychologicznej i psychiatrycznej, oparty na trzech poziomach referencyjnych:

I poziom – Ośrodki Środowiskowej Opieki Psychologicznej i Psychoterapeutycznej

To placówki najbliżej dziecka, funkcjonujące bez konieczności skierowania. W ich ramach oferowane są:

• porady psychologiczne,
• sesje psychoterapeutyczne,
• wizyty domowe terapeuty środowiskowego.

Nie pracuje tu lekarz psychiatra – opieka skupia się na psychologii i psychoterapii. Ośrodki działają w ścisłej współpracy z rodziną, szkołą i innymi instytucjami. To właśnie ten poziom ma największe znaczenie dla wczesnej interwencji, która może zapobiec eskalacji problemów.

Lista ośrodków I poziomu: https://www.nfz-lodz.pl/dmdocuments/6870a52ce6d38_Lista_placowek_I_poziom_referencyjny.pdf

II poziom – Centra Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży

Oferują opiekę psychiatryczną i psychologiczną w dwóch wariantach:

• Poradnia Zdrowia Psychicznego (bez skierowania)
• Poradnia Zdrowia Psychicznego + oddział dzienny psychiatryczno-rehabilitacyjny – ze skierowaniem.

W Centrum II poziomu zapewniane są m.in.:

• świadczenia lekarskie,
• świadczenie psychologiczne,
• świadczenie psychoterapeutyczne,
• świadczenie terapeutyczne środowiskowe,
• świadczenia w ramach oddziału dziennego,
• programy terapeutyczne,
• niezbędne badania diagnostyczne,
• leki,
• wyżywienie,
• edukacja i konsultacje dla rodzin.

Lista placówek II poziomu: https://www.nfz-lodz.pl/dmdocuments/67a20f614be31_Lista_placowek_II_poziom_referencyjny_-poradnia_20250204.pdf

III poziom – Ośrodki Wysokospecjalistycznej Całodobowej Opieki Psychiatrycznej

Placówki te przeznaczone są dla pacjentów w najcięższych kryzysach, wymagających stałego nadzoru, leczenia i opieki całodobowej. Zapewniają:

• całodobową opiekę lekarską i pielęgniarską,
• leki, wyżywienie,
• niezbędne badania diagnostyczne,
• konsultacje specjalistyczne,
• programy terapeutyczne
• wyroby medyczne (m.in. przedmioty ortopedyczne),
• edukację i konsultacje dla rodzin.

Lista ośrodków III poziomu: https://www.nfz-lodz.pl/dmdocuments/687a3c37a9917_III_poziom.pdf

Najważniejsze wyzwania systemowe

1. Niewystarczająca dostępność i brak wiedzy

Wielu rodziców, opiekunów i dzieci nie wie, gdzie i jak szukać pomocy. To wynik zarówno braku szeroko zakrojonej edukacji zdrowotnej, jak i niedostatku kampanii informacyjnych. Brak wiedzy przekłada się na opóźnioną reakcję – a niekiedy na jej całkowity brak.

2. Sezonowość wsparcia – kryzys po wakacjach

Jak wskazują eksperci, system opieki psychiatrycznej działa w „cyklu szkolnym” – najwięcej zgłoszeń pojawia się na początku roku szkolnego. To wskazuje na konieczność wzmocnienia działań profilaktycznych i dostępności opieki także w okresie wakacyjnym.

3. Braki kadrowe i długie kolejki

Wielu młodych pacjentów czeka miesiącami na przyjęcie, szczególnie do ośrodków II i III poziomu. W niektórych przypadkach – nawet ponad dwa lata. Problem pogłębia niewystarczająca liczba psychiatrów dziecięcych.

Co należy zrobić?

• Zwiększyć nakłady na profilaktykę i edukację – zarówno dzieci, jak i dorosłych.
• Prowadzić ogólnopolskie kampanie informacyjne o dostępnych formach pomocy.
• Wspierać rozwój ośrodków I poziomu jako fundamentu systemu.
• Zwiększyć liczbę specjalistów: psychologów, psychoterapeutów, terapeutów środowiskowych i psychiatrów dziecięcych.
• Wzmocnić współpracę między szkołami, systemem zdrowia, pomocą społeczną i organizacjami pozarządowymi.

Gdzie szukać pomocy?

• Dziecięcy Telefon Zaufania RPD: 800 12 12 12 (czynny całą dobę, bezpłatny)
• Ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej (I poziom)
• Centra Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży (II poziom)
• Szpitale psychiatryczne dla dzieci (III poziom)
• Poradnie psychologiczno-pedagogiczne
• Ośrodki interwencji kryzysowej i PCPR-y
• Organizacje pozarządowe działające lokalnie

Pełne listy placówek można znaleźć na stronie Łódzkiego Oddziału NFZ:
https://www.nfz-lodz.pl

Prawo dziecka do ochrony zdrowia, zapisane w Konwencji o Prawach Dziecka i Konstytucji RP, oznacza nie tylko zapewnienie leczenia, ale także łatwego dostępu do wiedzy i wsparcia. System zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży wymaga dalszego rozwijania, a kluczowe dla jego skuteczności są: edukacja, profilaktyka, współpraca międzyinstytucjonalna i szybka interwencja.

Każde dziecko ma prawo być zauważone, wysłuchane i objęte opieką – niezależnie od pory roku i miejsca zamieszkania.